Πάσχα. Έθιμα και παραδόσεις

Η Ανάσταση του Χριστού παραμένει για την Ορθόδοξη Εκκλησία κυρίαρχο γεγονός του εορτολογίου της αλλά και της ζωής των χριστιανών, που βιώνουν τα Πάθη του Χριστού και την Ανάστασή Του ως γεγονότα όχι μόνο μνήμης αλλά και με προσωπική συμμετοχή στο δράμα των Παθών και στη χαρά της Ανάστασης. 

Αυτή είναι η θρησκευτική πλευρά της μεγάλης αυτής γιορτής. Υπάρχει όμως και μια άλλη πλευρά που όλοι οι Έλληνες, απανταχού της γης, συνηθίζουν να γιορτάζουν και να απολαμβάνουν. Είναι τα έθιμα και οι παραδόσεις, που είναι συνδεδεμένα με τη γιορτή του Πάσχα, βγαλμένα από τα βάθη της ιστορίας μας, εμπλουτισμένα με στοιχεία αλησμόνητων πατρίδων. Τα έθιμα των ημερών αυτών, που ξεκινούν από το Σάββατο του Λαζάρου και τελειώνουν την Κυριακή του Πάσχα, είναι πολλά και ποικίλα και σε κάθε γωνιά της πατρίδας μας συναντάμε έθιμα που είτε είναι πανελλήνια είτε έχουν καθαρά τοπικό χρώμα και σχετίζονται με την ιστορία τόσο τη θρησκευτική καθαυτή των γεγονότων που εκτυλίχθηκαν κατά την θανάτωση και Ανάσταση του Χριστού όσο και με τα πάθη του λαού μας σε περιόδους δύσκολες της πορείας του, όπως η περίοδος της Τουρκοκρατίας. 

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας το Πάσχα για τους Έλληνες ήταν ξεχωριστής σημασίας. Δεν σήμαινε μόνο τα Πάθη του Χριστού και την Ανάστασή Του, αλλά ταυτόχρονα τα πάθη του λαού και τις θυσίες του και την προσδοκώμενη ανάσταση του Γένους από το βάρβαρο τουρκικό ζυγό. Τα έθιμα είχαν λοιπόν διπλή σημασία και συμβολική και ο λαός μας τα διατήρησε μέχρι τις μέρες μας σχεδόν αναλλοίωτα. Βέβαια στις μεγάλες πόλεις έχουν ξεθωριάσει αρκετά, όμως στην επαρχία τηρούνται ακόμη και αναβιώνουν ως στοιχεία πολιτισμού και συνεκτικός δεσμός των κατοίκων της υπαίθρου.

Ο Λάζαρος ήταν φίλος του Χριστού και η ανάσταση του από τον Χριστό ήταν ένα σημάδι για την δική Του Ανάσταση μετά από μία εβδομάδα. Τη μέρα αυτή σε μερικά χωριά οι γυναίκες ψήνουν μικρά ψωμιά σαν κουκλάκια, τα «λαζαράκια» και τα παιδιά πηγαίνουν στα σπίτια και τραγουδούν τα κάλαντα του Λαζάρου.

Την Κυριακή των Βαΐων όλες οι εκκλησίες προσφέρουν βάγια θυμίζοντας έτσι την θριαμβευτική είσοδο του Χριστού στα Ιεροσόλυμα. Στη Θράκη συνηθίζονται τα «βαγιοχτυπήματα». Οι γυναίκες χτυπούν με βάγια όσες είναι έγκυες για να λευτερωθούν ευκολότερα.

Τη Μεγάλη Πέμπτη βάφονται τα αυγά και ζυμώνονται τα  τσουρέκια και τα κουλουράκια. Παλιότερα, σε εποχές που η δεισιδαιμονία είχε το δικό της λόγο, φύλαγαν μια κουλούρα στο εικονοστάσι, για να καταναλωθεί την πρωτομαγιά, ώστε να προστατεύεται η οικογένεια από τα μάγια. Μετά τα 12 ευαγγέλια στολίζεται ο επιτάφιος με λευκά λουλούδια και γιρλάντες, συνήθως από νέες κοπέλες.

Τη Μεγάλη Παρασκευή γίνεται η περιφορά του επιταφίου σε μια πένθιμη πομπή, με πολλές στάσεις σε σταυροδρόμια, ενώ μυροφόρες γυναίκες τον ραίνουν με μύρα και οι άνθρωποι από τα παράθυρα και τα μπαλκόνια, που παρακολουθούν, ανάβουν τα λιβανιστήρια τους. Σε ορισμένα μέρη οι νοικοκυρές έβαζαν στην εξώπορτα ένα πιάτο με φυτρωμένους σπόρους και το ξαναέπαιρναν τα ξημερώματα. Το έθιμο αυτό έχει τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα, καθώς τελούνταν στη γιορτή του Άδωνη και συμβόλιζε τον θάνατο και την ανάσταση της φύσης. Σε μερικά χωριά το γεύμα της Μεγάλης Παρασκευής, ημέρας πένθους, περιορίζεται σε βούτημα ψωμιού σε ένα πιάτο ξίδι,  ως ένδειξη συμμετοχής στο πάθος του Χριστού. Δεν τρώνε γλυκά ούτε πιάνουν σφυρί και βελόνι τη μέρα αυτή. Το πέρασμα κάτω από τον Επιτάφιο, στην είσοδο της Εκκλησίας θωρείται ευλογία, ιδιαίτερα για τους αρρώστους, ενώ τα λουλούδια του Επιταφίου τοποθετούνται στο εικονοστάσι και απ’ αυτά έκαναν παλαιότερα φυλακτά για τους ναυτικούς και γιατρικό για τον κεφαλόπονο. Σε ορισμένα χωριά υπάρχει και το έθιμο της καύσης του Ιούδα, ομοιώματος φτιαγμένου με κουρέλια και άχυρα.

Το Μεγάλο Σάββατο το βράδυ, έρχεται το άγιο Φως από τον τάφο του Χριστού, από τα Ιεροσόλυμα, σε όλους τους ναούς και ψάλλεται το «Δεύτε λάβετε φως». Μετά την αναστάσιμη ακολουθία και κατά την επιστροφή τους στο σπίτι με αυτό το φως «σταυρώνουν» πρώτα το ανώφλι της εξώπορτας,  και στη συνέχεια το άγιο φως φυλάγεται στο εικονοστάσι, ενώ κατά την ώρα που ψάλλεται το Χριστός ανέστη βεγγαλικά και παντός είδους κρότοι καλύπτουν την ψαλμωδία, καθώς, όπως λένε οι λαογράφοι, τα βλαβερά και εχθρικά πνεύματα διώχνονται με εκφοβιστικούς κρότους. Μετά την αναστάσιμη λειτουργία, που ομολογουμένως είναι από τις ομορφότερες και πιο χαρμόσυνες, ακολουθεί η μαγειρίτσα, σούπα φτιαγμένη με ποικίλους κατά περιοχή τρόπους, που βοηθάει τον οργανισμό να επανέλθει από τα νηστίσιμα φαγητά στην κατανάλωση κρέατος, το τσούγκρισμα των αυγών και φυσικά ο οβελίας. Η σφαγή του οβελία, του σουβλιστού αρνιού δηλαδή (οβελός =σούβλα), γίνεται σε κάποια χωριά με ορισμένο τελετουργικό, καθώς συμβολίζει την σφαγή του «αμνού του Θεού», του Χριστού. Το ψήσιμο του αρνιού ήταν έθιμο της Ρούμελης και της Πελοποννήσου, αλλά έχει επεκταθεί σε ολόκληρη την Ελλάδα.

Παλιότερα, ανήμερα της Λαμπρής γινόταν και η αδελφοποιΐα, δηλαδή κάποιοι άνθρωποι γίνονταν αδελφοποιτοί. Με τελετή και παρουσία ιερέα ένωναν το αίμα τους με όρκο να μείνουν αγαπημένοι εφ’ όρου ζωής και να προστατεύουν ο ένας τον άλλον μέχρι θανάτου. Σήμερα το έθιμο αυτό έχει εκλείψει.

Ύστερα από αυτό το μικρό οδοιπορικό στα έθιμα των ημερών του Πάσχα, βγαίνει αβίαστα το συμπέρασμα, ότι οι θρησκευτικές γιορτές έχουν επηρεάσει τη ζωή του λαού μας και ιδιαίτερα η Ανάσταση του Χριστού, που έχει παίξει πολύ σημαντικό ρόλο σε δύσκολες στιγμές της πορείας του. Δεν είναι τυχαίο που ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός έχει ονομάζει το Πάσχα «Πάσχα των Ελλήνων».

Καραμάτσκος Δημήτρης

Θεολόγος 

Μάστερ Θρησκειολογίας